Ddydd Sadwrn 15 Ebrill 1989, cafodd tua 96 o gefnogwyr Lerpwl a fynychodd rownd gynderfynol Cwpan FA Lloegr rhwng Lerpwl a Nottingham Forest eu lladd pan ddatblygodd gwasgfa yn Stadiwm Hillsborough yn Sheffield.Er mawr boen i deuluoedd y dioddefwyr, mae’r broses gyfreithiol i sefydlu’r ffeithiau a phriodoli euogrwydd ar gyfer trychineb Hillsborough wedi para am fwy na 30 mlynedd.
Gyda 96 o farwolaethau a 766 o anafiadau, Hillsborough yw'r trychineb chwaraeon gwaethaf yn hanes Prydain o hyd.
Yn ddiweddarach eleni, bydd drama newydd ar ITV Anne yn archwilio ymgais yr ymgyrchydd cyfiawnder Anne Williams i ddarganfod y gwir am yr hyn a ddigwyddodd, ar ôl iddi wrthod credu’r cofnod swyddogol o farwolaeth ei mab 15 oed Kevin yn Hillsborough.
Yma, mae’r hanesydd chwaraeon Simon Inglis yn esbonio sut y datblygodd trychineb Hillsborough a pham y cymerodd y frwydr gyfreithiol i brofi bod cefnogwyr Lerpwl wedi’u lladd yn anghyfreithlon fwy na 27 mlynedd…
Drwy gydol yr 20fed ganrif, denodd Cwpan yr FA – a sefydlwyd ym 1871 ac y gellir dadlau mai cystadleuaeth bêl-droed ddomestig enwocaf y byd – dyrfa fawr.Roedd cofnodion presenoldeb yn gyffredin.Ni fyddai Stadiwm Wembley wedi’i greu, fel yr oedd ym 1922–23, oni bai am apêl ryfeddol y Cwpan.
Yn draddodiadol, chwaraewyd rowndiau cynderfynol cwpan ar dir niwtral, un o'r rhai mwyaf poblogaidd oedd Hillsborough, cartref Sheffield Wednesday.Er gwaethaf galwad agos pan anafwyd 38 o gefnogwyr yn ystod rownd gynderfynol ym 1981, roedd Hillsborough, gyda'i gapasiti o 54,000, yn cael ei ystyried yn un o diroedd gorau Prydain.
Fel y cyfryw, ym 1988 cynhaliodd rownd gynderfynol arall, Lerpwl v Nottingham Forest, heb ddigwyddiad.Roedd yn ymddangos felly’n ddewis amlwg pan, yn gyd-ddigwyddiadol, y tynnwyd y ddau glwb i gyfarfod yn yr un gêm flwyddyn yn ddiweddarach, ar 15 Ebrill 1989.
Er gwaethaf y ffaith bod ganddynt sylfaen fwy o gefnogwyr, er mawr gythrwfl i Lerpwl, fel ym 1988, dyrannwyd Leppings Lane End llai o faint o Hillsborough i Lerpwl, a oedd yn cynnwys haen eistedd y gellir ei chyrraedd o un bloc o gatiau tro, a theras ar gyfer 10,100 o wylwyr yn sefyll, a mynediad gan ddim ond saith. gatiau tro.
Hyd yn oed erbyn safonau’r dydd roedd hyn yn annigonol ac arweiniodd at fwy na 5,000 o gefnogwyr Lerpwl yn pwyso o’r tu allan wrth i’r gic gyntaf am 3pm agosáu.Pe bai dechrau'r gêm wedi'i ohirio, mae'n bosibl iawn y byddai'r wasgfa wedi'i rheoli.Yn lle hynny, gorchmynnodd Rheolwr Gêm Heddlu De Swydd Efrog, David Duckenfield, i un o’r gatiau allanfa gael ei hagor, gan ganiatáu i 2,000 o gefnogwyr ruthro drwodd.
Daeth y rhai a drodd i'r dde neu i'r chwith tuag at y corlannau cornel o hyd i le.Fodd bynnag, aeth y rhan fwyaf yn ddiarwybod, heb unrhyw rybuddion gan stiwardiaid na’r heddlu, i’r gorlan ganolog oedd yn llawn dop yn barod, y gellir ei chyrchu trwy dwnnel 23m o hyd.
Wrth i'r twnnel lenwi, canfu'r rhai ar flaen y teras eu hunain yn pwyso yn erbyn ffensys perimedr rhwyll ddur, a godwyd ym 1977 fel mesur gwrth-hwligan.Yn anhygoel, gyda chefnogwyr yn amlwg yn dioddef o fewn golwg llawn yr heddlu (a oedd ag ystafell reoli yn edrych dros y teras), cychwynnodd y gêm a pharhaodd am bron i chwe munud nes bod stop wedi'i alw.
Fel y cofnodwyd gan gofeb ar faes Anfield yn Lerpwl, dioddefwr ieuengaf Hillsborough oedd Jon-Paul Gilhooley, 10 oed, sy'n gefnder i seren Lerpwl a Lloegr yn y dyfodol, Steven Gerrard.Yr hynaf oedd Gerard Baron, 67 oed, gweithiwr post wedi ymddeol.Roedd ei frawd hŷn Kevin wedi chwarae i Lerpwl yn Rownd Derfynol Cwpan 1950.
Roedd saith o'r meirw yn fenywaidd, gan gynnwys chwiorydd yn eu harddegau, Sarah a Vicki Hicks, yr oedd ei thad hefyd ar y teras ac y gwelodd ei mam y drasiedi'n datblygu o Stand y Gogledd gerllaw.
Yn ei Adroddiad Terfynol, ym mis Ionawr 1990, cyflwynodd yr Arglwydd Ustus Taylor nifer o argymhellion, a'r mwyaf adnabyddus ohonynt oedd trosi pob maes uwch yn seddi yn unig.Ond yr un mor bwysig, fe osododd hefyd lawer mwy o gyfrifoldeb ar yr awdurdodau pêl-droed a chlybiau am reoli torf, tra ar yr un pryd yn annog yr heddlu i gael eu hyfforddi'n well ac i gydbwyso rheolaeth y cyhoedd â meithrin cysylltiadau cadarnhaol.Fel y dadleuodd llawer o ffansîns pêl-droed oedd newydd ddod i'r amlwg ar y pryd, roedd cefnogwyr diniwed a oedd yn cadw'r gyfraith wedi cael llond bol o gael eu trin fel hwliganiaid.
Roedd yr Athro Phil Scraton, y cyhoeddwyd ei adroddiad damniol, Hillsborough – The Truth 10 mlynedd ar ôl y diwrnod tyngedfennol, yn atseinio llawer pan holodd y swyddogion hynny oedd yn gofalu am y ffensys.“Roedd y sgrechiadau a’r pledion enbyd… i’w clywed o’r trac perimedr.”Nododd sylwebwyr eraill pa mor greulon oedd swyddogion lleol o ganlyniad i Streic y Glowyr, bum mlynedd ynghynt.
Ond disgynnodd y chwyddwydr llymaf ar Match Commander yr heddlu, David Duckenfield.Dim ond 19 diwrnod ymlaen llaw yr oedd wedi cael y dasg, a dyma oedd ei gêm fawr gyntaf wrth y llyw.
Yn seiliedig ar sesiynau briffio cychwynnol gan yr heddlu, gosododd The Sun y bai am drychineb Hillsborough yn llwyr ar gefnogwyr Lerpwl, gan eu cyhuddo o fod yn feddw, ac mewn rhai achosion o rwystro'r ymateb brys yn fwriadol.Honnodd fod cefnogwyr wedi troethi ar blismon, a bod arian wedi'i ddwyn oddi ar ddioddefwyr.Dros nos enillodd The Sun statws pariah ar Lannau Mersi.
Doedd y Prif Weinidog Margaret Thatcher ddim yn edmygydd o bêl-droed.I'r gwrthwyneb, mewn ymateb i hwliganiaeth gynyddol mewn gemau yn ystod yr 1980au roedd ei llywodraeth yn y broses o ddeddfu'r Ddeddf Gwylwyr Pêl-droed ddadleuol, gan fynnu bod pob cefnogwr yn ymuno â chynllun cerdyn adnabod gorfodol.Ymwelodd Mrs Thatcher â Hillsborough ddiwrnod ar ôl y drychineb gyda'i hysgrifennydd y wasg Bernard Ingham a'r Ysgrifennydd Cartref Douglas Hurd, ond siaradodd â'r heddlu a swyddogion lleol yn unig.Parhaodd i gefnogi fersiwn yr heddlu o ddigwyddiadau hyd yn oed ar ôl i Adroddiad Taylor ddatgelu eu celwyddau.
Serch hynny, wrth i'r diffygion sy'n gynhenid yn y Ddeddf Gwylwyr Pêl-droed ddod i'r amlwg, newidiwyd ei thelerau i roi'r pwyslais ar ddiogelwch stadiwm yn hytrach nag ar ymddygiad gwylwyr.Ond ni chafodd dirmyg Mrs Thatcher at bêl-droed byth ei anghofio ac, gan ofni adlach cyhoeddus, gwrthododd llawer o glybiau ganiatáu munud o dawelwch i nodi ei marwolaeth yn 2013. Yn y cyfamser, parhaodd Syr Bernard Ingham i feio cefnogwyr Lerpwl tan mor ddiweddar â 2016.
Er mawr boen i deuluoedd y dioddefwyr, mae'r broses gyfreithiol i sefydlu'r ffeithiau a phriodoli euogrwydd wedi para dros 30 mlynedd.
Ym 1991 dyfarnodd rheithgor yn llys y crwner gan fwyafrif o 9–2 o blaid marwolaeth ddamweiniol.Cafodd pob ymgais i ailedrych ar y dyfarniad hwnnw ei rwystro.Ym 1998 lansiodd Grŵp Cymorth i Deuluoedd Hillsborough erlyniad preifat o Duckenfield a’i ddirprwy, ond bu hyn hefyd yn aflwyddiannus.Yn olaf, ym mlwyddyn yr 20fed pen-blwydd cyhoeddodd y llywodraeth y byddai Panel Annibynnol Hillsborough yn cael ei sefydlu.Cymerodd hyn dair blynedd i ddod i'r casgliad bod Duckenfield a'i swyddogion yn wir wedi dweud celwydd er mwyn taflu bai ar y cefnogwyr.
Yna gorchmynnwyd cwest o’r newydd, gan gymryd dwy flynedd arall cyn i’r rheithgor wyrdroi dyfarniad gwreiddiol y crwner a dyfarnu yn 2016 bod y dioddefwyr mewn gwirionedd wedi’u lladd yn anghyfreithlon.
Yn y pen draw, wynebodd Duckenfield achos llys yn Llys y Goron Preston ym mis Ionawr 2019, dim ond i'r rheithgor fethu â dod i ddyfarniad.Yn ei ail brawf yn ddiweddarach y flwyddyn honno, er iddo gyfaddef iddo ddweud celwydd, a heb fawr ddim cyfeiriad at ganfyddiadau Adroddiad Taylor, i anghrediniaeth teuluoedd Hillsborough cafwyd Duckenfield yn ddieuog ar gyhuddiadau o ddynladdiad drwy esgeulustod difrifol.
Gan wrthod credu’r cofnod swyddogol o farwolaeth ei mab 15 oed Kevin yn Hillsborough, ymladdodd Anne Willams, gweithiwr siop rhan amser o Formby, ei hymgyrch ddi-baid ei hun.Bum gwaith ei phledion am adolygiad barnwrol wedi’u gwrthod nes yn 2012 i Banel Annibynnol Hillsborough archwilio’r dystiolaeth yr oedd wedi’i chasglu – er gwaethaf ei diffyg hyfforddiant cyfreithiol – a gwrthdroi’r dyfarniad gwreiddiol o farwolaeth ddamweiniol.
Gyda thystiolaeth gan blismon oedd wedi mynd at ei mab a anafwyd yn ddrwg, roedd Williams yn gallu profi bod Kevin wedi aros yn fyw tan 4pm ar y diwrnod – ymhell ar ôl y pwynt terfyn am 3.15pm a osodwyd gan y crwner cyntaf – ac felly yr heddlu a’r ambiwlans. gwasanaeth wedi methu yn eu dyletswydd gofal.“Dyma beth wnes i ymladd drosto,” meddai wrth David Conn o The Guardian, un o’r ychydig newyddiadurwyr i gwmpasu’r saga gyfreithiol gyfan.“Doeddwn i byth yn mynd i roi’r gorau iddi.”Yn drasig, bu farw o ganser ychydig ddyddiau'n ddiweddarach.
Ar y blaen cyfreithiol, nid yw'n ymddangos.Mae sylw ymgyrchwyr bellach wedi troi at hyrwyddo 'Deddf Hillsborough'.Pe bai’n cael ei basio, byddai’r Bil Awdurdod Cyhoeddus (Atebolrwydd) yn rhoi’r cyfrifoldeb ar weision cyhoeddus i weithredu bob amser er budd y cyhoedd, gyda thryloywder, gonestrwydd a didwylledd, ac i deuluoedd mewn profedigaeth ennill cyllid ar gyfer cynrychiolaeth gyfreithiol yn hytrach na gorfod codi arian cyfreithiol. ffioedd eu hunain.Ond mae ail ddarlleniad o’r mesur wedi’i ohirio – nid yw’r mesur wedi mynd drwy’r senedd ers 2017.
Mae ymgyrchwyr Hillsborough yn rhybuddio bod yr un materion a rwystrodd eu hymdrechion bellach yn cael eu hailadrodd yn achos Tŵr Grenfell.
Gwrandewch ar y pensaer Peter Deakins yn trafod ei ran yn y gwaith o greu bloc tŵr Grenfell ac yn ystyried ei le yn hanes tai cymdeithasol ym Mhrydain:
Yn aruthrol.Argymhellodd Adroddiad Taylor y dylid gosod pob un o'r prif feysydd ar ôl 1994, ac y dylai rôl awdurdodau lleol gael ei goruchwylio gan Awdurdod Trwyddedu Pêl-droed newydd (a ailenwyd yn Awdurdod Diogelwch Meysydd Chwaraeon ers hynny).Mae llu o fesurau newydd yn ymwneud ag anghenion meddygol, cyfathrebu radio, stiwardio a rheoli diogelwch bellach wedi dod yn safonol.Nid lleiaf yw'r gofyniad bod diogelwch bellach yn gyfrifoldeb gweithredwyr stadiwm, nid yr heddlu.Mae holl rowndiau cynderfynol Cwpan FA Lloegr bellach yn cael eu cynnal yn Wembley.
Cyn 1989 bu trasiedïau yn Ibrox Park, Glasgow ym 1902 (26 wedi marw), Bolton yn 1946 (33 wedi marw), Ibrox eto ym 1971 (66 wedi marw) a Bradford yn 1985 (56 wedi marw).Yn y canol roedd dwsinau o farwolaethau ynysig eraill a damweiniau a fu bron â digwydd.
Ers Hillsborough ni fu unrhyw ddamweiniau mawr ar gaeau pêl-droed Prydain.Ond fel y rhybuddiodd Taylor ei hun, gelyn pennaf diogelwch yw hunanfodlonrwydd.
Mae Simon Inglis yn awdur nifer o lyfrau ar hanes chwaraeon a stadia.Adroddodd ar ganlyniadau Hillsborough ar gyfer The Guardian and Observer, ac ym 1990 fe'i penodwyd yn aelod o'r Awdurdod Trwyddedu Pêl-droed.Mae wedi golygu dau rifyn o The Guide to Safety at Sports Grounds, ac ers 2004 mae wedi bod yn olygydd y gyfres Played in Britain ar gyfer English Heritage (www.playedinbritain.co.uk).
Amser postio: Ebrill-30-2020